İnsan hakları hukukunun yalnızca ceza yargılamalarında yahut mülkiyet hakkına ilişkin uyuşmazlıklarda gündeme gelmediğinin tekraren vurgulanması gerekir. Müvekkillerimizin günlük yaşamında karşılaştığı hemen hemen her olayın insan hakları hukuku ile bağı bulunmakta ve dahi bir şekilde yargı organları önüne gelmiş birçok olay açısından da insan hakları organlarının yerleşik içtihadı, standardı veya görevli yargı organı vardır. Bu açıdan tarafı olduğunuz hukuki uyuşmazlığın ceza soruşturması, ceza kovuşturması, idari dava veya hukuk davası olması önemli olmadığı gibi bu uyuşmazlığın hangi aşamasında olduğunuzun da insan hakları hukuku açısından bir önemi yoktur. Bu yargılamaların tamamında ve her bir aşamada insan hakları hukuku içtihatları ve standartlarının büyük önemi bulunur.

​

​

AYM başvurusunu neden yargılamanın sonuna gelmeden önce düşünmem gerekir? Veya “AİHM’e bireysel başvuru” imkanımı yargılamamın en başında hesap etmemem ne gibi hak kayıplarına neden olur?

​

İnsan hakları hukukunun ne önemli ilkelerinden bir tanesi ikincillik (subsidiarity) ilkesidir. Bu ilkeye göre bir devletin iç hukukunda cereyan eden meseleler öncelikli olarak hukuk sisteminde çözülmelidir. Bu doğrultuda insan hakları denetim organları, hak ihlali iddiasını içerir başvurularda ilk olarak kabul edilebilirlik kararı aşamasında, daha sonra ise hak ihlali olup olmadığının denetlendiği süreçte birtakım kriterler belirlemiştir.

​

Uygulamada çokça karıştırılan ve hataya düşülen önemli bir husus, insan hakları yargılamalarının kanun yolu incelemesi niteliğinde olmadığıdır (“it is not its task to act as a Court of fourth instance”). Bunun anlamı ise yerel mahkeme, bölge adliye mahkemesi ve Yargıtay/Danıştay tarafından gözetilecek hukuka uygunluk kriterlerinin AYM veya AİHM gibi insan hakları organlarınca gözetilemeyecek olmasıdır. Diğer bir deyişle insan hakları yargılamasında, iç hukukun hakkaniyete yahut maddi gerçeğe uygun şekilde uygulanıp uygulanmadığı hususları değil; insan haklarının ihlal edilip edilmediği hususu denetlenir.

 

Özetle ifade etmek gerekirse, iç hukukta, ihlal edildiği ileri sürülen hak açısından bu ihlal durumunu ortadan kaldırabilecek bir etkili başvuru yolu bulunmasına rağmen bu yola başvurulmamışsa, AYM veya AİHM gibi insan hakları organları yapılan başvuruları kabul edilemez bularak reddetmektedir. Dolayısıyla davanız veya hukuki uyuşmazlığınız çerçevesinde bir insan hakkı ihlali olduğunda, bu ihlali giderme yetkisi olan kurum, kuruluş veya yargı merciine gerekli başvuru yapılmadığı takdirde ilerleyen süreçte yapacağınız bireysel başvurunun reddedilme olasılığı çok yüksek olmaktadır.

​

Bu açıdan, davanızın veya hukuki uyuşmazlığınızın insan hakları hukuku alanında bilgi ve tecrübe sahibi avukatlar tarafından takip edilmesinde sizin açınızdan birçok fayda vardır.

​

​

İnsan hakları hukukunun Türkiye’deki yargılamalardaki rolü ve önemi nedir?

​

​Ceza hukuku açısından düşünüldüğünde, insan hakları hukukunun en fazla uygulama alanı bulduğu olaylar arasında haksız yakalama, haksız gözaltı ve haksız tutuklamanın gündeme geldiği durumlar düşünülebilir. Önemle altı çizilmelidir ki 2019 yılı istatistiklerine göre, ülkemizde Cumhuriyet savcılarınca açılan ceza davalarının yalnızca %46,8’i mahkumiyet hükmü ile sonuçlanmaktadır. Bunun anlamı, hakkında iddianame düzenlenerek ceza mahkemesi önüne getirilen her iki sanıktan sadece birisi hakkında cezaya hükmolunduğudur. Dolayısıyla, maalesef ceza yargılamalarının arzu edilen isabette ve hızda sürdürülmediğini bu yüzden de özellikle soruşturma aşamalarında insan hakları standartlarının takip edilesinin bilhassa önemli olduğunu vurgulamak gerekmektedir.

​

Ceza hukukunda insan hakları standartları açısından önem arz eden bir diğer husus ise hukuka aykırı delil bahsidir. Keza Cumhuriyet savcılarınca talep edilip sulh ceza hakimliklerince karara bağlanan arama, el koyma, iletişimin denetlenmesi, gizli soruşturmacı görevlendirilmesi, teknik araçlarla izleme, internet yayınlarına erişimin engellenmesi ve içeriğin yayından çıkartılması gibi işlemler açısından gerekli şartlara uyulmadığı takdirde bu delillerin kullanılması başta adil yargılanma hakkı ve özel hayatın gizliliğine saygı hakkı olmak üzere birçok hakkı ihlal edecektir.

​

Hukuk uyuşmazlıkları açısından insan hakları standartlarının büyük önem arz ettiği hususların başında mülkiyet hakkının tartışıldığı kamulaştırma ve tüketici hukuku kapsamında kalan davalar gibi uyuşmazlıkların yer aldığı ifade edilebilir. Keza iş hukukunu ilgilendiren bir haksız fesih davasında işçinin bilgisayarını denetleyen veya çalışma alanını kamera ile izleyen işveren açısından yine insan hakları hukuku gündeme gelmektedir.

​

Müvekkillerimizin insan haklarının ihlal edildiğini tespit ettiğimiz hallerde, mesele, öncelikli olarak bağlayıcı insan hakları içtihatlarının kullanılması suretiyle yerel mahkemelerinde çözülmeye çalışılmaktadır. Yerel mahkeme kararlarının buna rağmen insan hakları standartlarından ayrık olması halinde bu kararlar sırasıyla istinaf ve gerekli olursa temyiz kanun yolundan geçirilmektedir. Hak ihlalinin bu aşamalarda da düzeltilmemesi halinde yurt içinde başvurulabilecek diğer organlara ve kurumlara başvurulduktan sonra Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru (anayasa şikayeti) gerçekleştirilmektedir. Buradan çıkan kararın da insan hakları içtihatlarına uygun olmadığının değerlendirilmesi halinde ise sırasıyla bölgesel ve uluslararası insan hakları organlarına başvurularak hak ihlali iddiasında bulunulmaktadır.

​

​

AYM’ye bireysel başvuru (anayasa şikayeti) ne anlam ifade eder?

​

Çok genel bir ifadeyle bireysel başvuru; ulusal, bölgesel veya uluslararası insan hakları organları tarafından yürütülen, anayasa veya uluslararası anlaşmalarca belirlenmiş insan haklarının devletlerce ihlal edilip edilmediğini takip ve kontrol edilmesi prosedürlerinden birisidir.

​

Anayasa Mahkemesi (AYM), Türk hukukuna 1961 anayasası ile girmiş bir mahkeme olup kurulduğu yıllardaki görev tanımı, soyut ve somut norm denetimi vasıtasıyla başta kanunlar olmak üzere çeşitli yasama işlemlerinin ve KHK’ların anayasaya uygunluğunu denetlemekten ibarettir. Bununla beraber 23 Eylül 2012 tarihinden bu yana, bireyler tarafından yapılacak bireysel başvuruları da inceleyerek bir hak ihlali olup olmadığını tespit etmek görevini uhdesinde tutmaktadır. AYM’nin verdiği ihlal kararları, usulüne uygun şekilde kesinleştiği müddetçe başta yargı ve idare organları olmak üzere devletin tüm kurum ve kuruluşları açısından mutlak bağlayıcılığa sahiptir.

​

İfade edilmelidir ki AYM’ye bireysel başvuru yapılması neticesinde alınacak hak ihlali kararı, ceza hukuku açısından beraat veya özel hukuk açısından davanın kazanılması anlamına gelmemektedir. AYM’yi kuran kanun uyarınca, mahkemece ihlal kararı verilmesi hâlinde ihlalin ve sonuçlarının ortadan kaldırılması için yapılması gerekenlere hükmedilir. Tespit edilen ihlal bir mahkeme kararından kaynaklanmışsa, ihlali ve sonuçlarını ortadan kaldırmak için yeniden yargılama yapmak üzere dosya ilgili mahkemeye gönderilir. Yeniden yargılama yapılmasında hukuki yarar bulunmayan hâllerde başvurucu lehine tazminata hükmedilebilir veya genel mahkemelerde dava açılması yolu gösterilebilir. Yeniden yargılama yapmakla yükümlü mahkeme, Anayasa Mahkemesinin ihlal kararında açıkladığı ihlali ve sonuçlarını ortadan kaldıracak şekilde mümkünse dosya üzerinden karar verir. Yani AYM tarafından bireysel başvuru sonucu verilen karar bir bozma kararı değil, yeniden yargılama yapılmasına sebep teşkil eden karar niteliğinde olacaktır.

​

Neticede, AYM tarafından ihlal kararı verildiğinde tazminata hükmedilme imkanı olduğu gibi tazminatla beraber dosyanın yeniden yargılama yapılmak üzere yerel mahkemeye gönderilmesi de mümkündür.

​

​

AİHM’e bireysel başvuru (anayasa şikayeti) ne anlam ifade eder?

​

İfade edildiği üzere bireysel başvuru genel anlamıyla ulusal, bölgesel veya uluslararası insan hakları organları tarafından yürütülen, anayasa veya uluslararası anlaşmalarca belirlenmiş insan haklarının devletlerce ihlal edilip edilmediğini takip ve kontrol edilmesi prosedürlerinden birisidir.

​

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), Türkiye’nin 1949 yılından beri üye olduğu Avrupa Konseyi (Council of Europe) bünyesinde hazırlanmış Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin (AİHS) kurduğu bir yargı organıdır. AİHM, Türkiye bakımından 1954 yılından beri yürürlükte olan AİHS kapsamındaki yükümlülüklerini yerine getirip getirmediğini denetlemekte ve 1998 yılından bu yana da bireylerce taraf devletlerin AİHS’i ihlal ettiği yönünde yapılan bireysel başvuruları karara bağlamaktadır.

​

Türkiye, bir uluslararası hukuk mahkemesi olan AİHM’in görev ve yetkilerini uluslararası sözleşmeler ile kabul ederek esasında AİHM’i bizzat yetkilendirmiş ve görevlendirmiştir. Öte yandan Türk Anayasası’nın 90. maddesinde düzenlendiği üzere AİHS ile bir kanunun aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda AİHS hükümleri esas alınmak zorundadır. Türk kurucu iktidarı, temel hak ve hürriyetlerin ihlal edilmemesi açısından gösterdiği bu hassasiyet ile Türk hukukunda insan haklarına aykırı kanun veya uygulama olmamasını hedeflemiştir. Dolayısıyla hukuki bir perspektiften bakıldığında AİHM’in vereceği kararlar, Türk kurucu iktidarının amaçlarının yerine getirilmesine hizmet etmekte ve bu nedenle idarenin bu kararlara uymaması, idarenin Türk hukuku ihlal etmesi anlamına gelecektir.

​

AİHM’e bireysel başvuru neticesinde verilecek kararların en önemlileri ihtiyati tedbir, kabul edilemezlik ve ihlal kararları olarak ifade edilebilir. Her ne kadar pacta sun servenda ilkesinin bir yansıması olarak AİHS hükümlerinin bağlayıcı olması için ayrıca bir anlaşma maddesine hacet olmasa da sözleşmenin 46. maddesi uyarınca AİHM’in kesinleşmiş kararlarının idare için bağlayıcı olduğu hususunda herhangi bir tereddüt yoktur.

​

AİHM, yapılan bireysel başvuru üzerine verdiği ihlal kararında ayrıca tazminata hükmedebileceği gibi (hakkaniyete uygun tatmin/adil tazmin) sadece ihlali tespit etmekle de yetinebilmektedir. Keza yapılan bireysel başvuruda tespit edilen ihlalin giderilmesi açısından spesifik bir fiile ihtiyaç varsa, mahkeme ayrıca ihlalin giderilmesi için yapılması gerekeni de net şekilde belirtebilmektedir. Ayrıca, Türk hukukunda da Hukuk Muhakemeleri Kanunu ve Ceza Muhakemeleri Kanunu kapsamında kabul edilen maddelerle, hakkında AİHM tarafından kesinleşmiş bir hak ihlali kararı verilmiş kimseler açısından verilmiş kararların bozularak yeniden yargılama yapılacağı düzenlenmiştir.

​

Dolayısıyla AİHM’e yapılacak bireysel başvurularda istenilen sonuçların alınması ve talep edilen tazminatın AİHM tarafından kabul edilmesi gibi hususlar açısından hak arayanların tecrübeli ve insan hakları alanında çalışmaları olan avukatlardan danışmanlık ve temsil hizmeti almasında büyük önem bulunur.

​

​

Hakkında AİHM’e ve AYM’ye bireysel başvuru yapılabilecek haklar nelerdir?

​

Gerek Anayasa Mahkemesi’ne gerekse Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne bireysel başvuru yapılırken ihlal edildiği ileri sürülebilecek haklar aynıdır. Bunlar, hem Türk Anayasası hem de AİHS tarafından ortak koruma altına alınmış olan temel hak ver özgürlüklerle sınırlıdır. Örnek vermek gerekirse mülkiyet hakkı, işkence veya aşağılayıcı muamele yasağı ile adil yargılanma hakkının hem AYM hem de AİHM çerçevesinde korunan haklar arasında olduğunu ifade edebiliriz.